Βαθιά μέσα σε μια θαλάσσια σπηλιά, στις βόρειες Σποράδες της Ελλάδας, μια ογκώδης μορφή κινείται μέσα στο μισοσκόταδο. Κάποιος στο σκάφος που πλέει σε μικρή απόσταση ανοιχτά περνά ένα ζευγάρι κιάλια και – ναι! – να τη. Μια τεράστια μεσογειακή φώκια μονάχους (Monachus monachus), ένα από τα σπανιότερα θαλάσσια θηλαστικά στον κόσμο, που φτάνει έως και τα 2,8 μέτρα μήκος και ξεπερνά τα 300 κιλά, ενώ συγκαταλέγεται και στα μεγαλύτερα είδη φώκιας παγκοσμίως.

Η Πιπέρι, όπου η φώκια έχει βγει στη στεριά, είναι ένα αυστηρά φυλασσόμενο νησί του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου και Βορείων Σποράδων – της μεγαλύτερης θαλάσσιας προστατευόμενης περιοχής της Ελλάδας και κρίσιμου τόπου αναπαραγωγής για τις φώκιες. Μόνο ερευνητές επιτρέπεται να προσεγγίσουν σε ακτίνα τριών μιλίων από τις ακτές της, και αυτό κατόπιν άδειας από τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής.

Με παγκόσμιο πληθυσμό που δεν ξεπερνά τα 1.000 άτομα, η Monachus monachus κατατάσσεται ως «ευάλωτο» είδος στην Κόκκινη Λίστα της IUCN, αφού το 2023 υποβαθμίστηκε από «απειλούμενο», έπειτα από δεκαετίες προσπαθειών προστασίας που συνέβαλαν στην αύξηση των πληθυσμών. Σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φώκιας Monachus monachus (MOm), στην Ελλάδα ζουν περίπου 500 φώκιες (από 250 τη δεκαετία του 1990), δηλαδή περίπου ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός. Έτσι, η χώρα έχει έναν μοναδικά κρίσιμο ρόλο στο μέλλον αυτού του σπάνιου θηλαστικού. Κάτι που μοιάζει ταιριαστό, αν σκεφτεί κανείς ότι στην αρχαιότητα οι φώκιες θεωρούνταν υπό την προστασία μυθικών θεών, όπως ο Ποσειδώνας και ο Απόλλωνας, και κατείχαν ξεχωριστή θέση στην ελληνική κουλτούρα.

Οι φώκιες μονάχοι κυνηγήθηκαν στη Μεσόγειο από τα προϊστορικά χρόνια για το δέρμα, το κρέας και το λίπος τους. Αν και αυτή η απειλή έχει υποχωρήσει στην Ελλάδα, άλλοι κίνδυνοι – όπως η παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία, η έλλειψη τροφής, η ρύπανση και η απώλεια ενδιαιτημάτων – παραμένουν. Πλέον, σύμφωνα με τους επιστήμονες, ένας σύγχρονος κίνδυνος αυξάνεται εκθετικά και απειλεί αυτή την εύθραυστη ανάκαμψη: η ραγδαία ανάπτυξη του θαλάσσιου τουρισμού. Η ανεξέλεγκτη τουριστική δραστηριότητα έχει αρνητικό αντίκτυπο σε ένα ζώο ιδιαίτερα ευαίσθητο στην ανθρώπινη ενόχληση, επισημαίνουν περιβαλλοντικές οργανώσεις.

Το καλοκαίρι που πέρασε υλοποιήθηκαν αρκετές πρωτοβουλίες για να αλλάξει αυτή η κατάσταση, μεταξύ των οποίων και το Seal Greece, μια εθνική εκστρατεία ενημέρωσης. Την ίδια περίοδο, το νησάκι Φορμίκουλα – σημαντικός βιότοπος φώκιας στο Ιόνιο – προστατεύθηκε ενόψει της τουριστικής περιόδου με αυστηρή ζώνη απαγόρευσης προσέγγισης σε ακτίνα 200 μέτρων. Τον Οκτώβριο, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης επιβεβαίωσε ότι προχωρούν δύο μεγάλες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Αν διαχειριστούν σωστά (κάτι που προς το παρόν παραμένει ασαφές), αυτές οι περιοχές θα μπορούσαν να αποτελέσουν σωσίβιο για το είδος.

Στα νερά γύρω από την Πιπέρι, ο Άγγελος Αργυρίου, ελεύθερος επαγγελματίας φύλακας και θαλάσσιος βιολόγος, δείχνει μια ακτή που παρακολουθείται με κάμερα. «Συχνά βλέπουμε φώκιες να ξεκουράζονται σε αυτή την παραλία», λέει. «Το γεγονός ότι νιώθουν αρκετά ασφαλείς ώστε να βγαίνουν εδώ ανοιχτά είναι ένα πολύ καλό σημάδι ότι τα μέτρα προστασίας αποδίδουν».

Η προστασία των φώκιων στην Ελλάδα ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 από τη MOm, η οποία μέχρι σήμερα έχει διασώσει περισσότερες από 40 ορφανές ή τραυματισμένες φώκιες.

«Το κέντρο περίθαλψής μας έχει συμβάλει ουσιαστικά στην ανάκαμψη του είδους», αναφέρει ο πρόεδρος της MOm, Πάνος Δενδρινός. «Πέρυσι είδαμε μια θηλυκή φώκια που είχε περάσει από αποκατάσταση να εμφανίζεται με το νέο της μικρό. Αν σώσεις ένα θηλυκό, μπορεί να γεννήσει έως και 20 μικρά στη διάρκεια της ζωής της».

Οι φώκιες μονάχοι παλαιότερα συγκεντρώνονταν συχνά σε παραλίες, όμως τα τελευταία χρόνια πολλές μετακινήθηκαν σε σπηλιές λόγω της ανθρώπινης πίεσης. Αν και οι σπηλιές προσέφεραν καταφύγιο από τον άνθρωπο, συχνά αποδείχθηκαν ακατάλληλες για την ανατροφή των μικρών: η έντονη θαλασσοταραχή μπορεί να τα χτυπήσει στα βράχια, να τα πνίξει ή να τα παρασύρει στο πέλαγος. Και πλέον ούτε οι σπηλιές αποτελούν ασφαλές καταφύγιο. Ακτές που παλαιότερα ήταν απομονωμένες είναι σήμερα προσβάσιμες σε όλους – από ημερήσιους επισκέπτες με ενοικιαζόμενα σκάφη έως ιδιωτικά γιοτ που αγκυροβολούν μέσα στους βιότοπους των φώκιων.

«Μία εβδομάδα μετά τη γέννα, οι μητέρες φώκιες βγαίνουν για ψάρεμα, αφήνοντας το μικρό τους μόνο για ώρες», εξηγεί ο Δενδρινός. «Αν κάποιος μπει στη σπηλιά, το μικρό μπορεί να πανικοβληθεί και να την εγκαταλείψει· η μητέρα του είναι πολύ δύσκολο να το ξαναβρεί».

Ύστερα από 40 χρόνια παρακολούθησης στο Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου, ο Δενδρινός σημειώνει ότι πλέον «βλέπουμε συστηματικά φώκιες να χρησιμοποιούν ξανά ανοιχτές παραλίες».

Ως ακόμη ένας σημαντικός βιότοπος, η Φορμίκουλα θα ενταχθεί στη νέα θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή του Ιονίου. Το νησάκι βρίσκεται στην καρδιά μιας από τις πιο πολυσύχναστες περιοχές ιστιοπλοΐας στον κόσμο, όμως – σε αντίθεση με πιο γνωστά γειτονικά νησιά όπως το Μεγανήσι και η Κεφαλονιά – μέχρι πρόσφατα δεν βρισκόταν έντονα στο τουριστικό ραντάρ.

Ο θαλάσσιος βιολόγος Joan Gonzalvo από το Ινστιτούτο Tethys εξηγεί πώς ο τουρισμός επηρέασε αρνητικά την περιοχή. «Πριν έξι, επτά, οκτώ χρόνια είχαμε συναντήσεις σχεδόν καθημερινά», θυμάται. «Βλέπαμε πέντε ή έξι φώκιες μαζί στο νερό, να κοινωνικοποιούνται και να παίζουν».

Όμως μαζί με τις εμφανίσεις ήρθαν και οι τουρίστες. «Αυτό που αρχικά ήταν συναρπαστικό, γρήγορα μετατράπηκε σε εφιάλτη», λέει. Αντί να μελετά τα ζώα, ο Gonzalvo κατέγραφε ανθρώπους να τα κυνηγούν. Σε δύο περιπτώσεις, επισκέπτες μπήκαν σε σπηλιές αναπαραγωγής, προκαλώντας τον χωρισμό μητέρας και μικρού. Και στις δύο περιπτώσεις, τα μικρά εξαφανίστηκαν. Μια μέρα τον Αύγουστο του 2024, κατέγραψε περισσότερα από 50 σκάφη γύρω από τη μικροσκοπική ακτογραμμή του νησιού. «Σήμερα», λέει, «είμαστε τυχεροί αν δούμε μία ή δύο φώκιες».

Καθώς μιλάμε, ο Gonzalvo εντοπίζει μια φώκια και σηκώνει την κάμερα. Τη γνωρίζει αμέσως. «Mm17003», λέει, αναφέροντας τον αριθμό μιας από τις περισσότερες από 40 φώκιες που έχει καταγράψει διαδικτυακά. Καθώς η φώκια κυλά στο νερό, σκάφη προσεγγίζουν και αγκυροβολούν ακόμη και στις νέες ζώνες απαγόρευσης, ενώ τουρίστες κολυμπούν κοντά στις προστατευόμενες σπηλιές.

Σε αντίθεση με το Πάρκο Αλοννήσου, στη Φορμίκουλα δεν υπάρχουν φύλακες. Και παρότι δεν είναι αυτή η δουλειά του, ο Gonzalvo επισημαίνει ευγενικά στους κυβερνήτες ότι βρίσκονται σε απαγορευμένη περιοχή.

«Είναι ακόμη νωρίς», λέει. «Όμως η αδράνεια – η απουσία περιπολιών – με ανησυχεί. Χρειαζόμαστε σοβαρές επενδύσεις στην επιβολή του νόμου».

Στην Ελλάδα, οι ΜΚΟ έχουν επανειλημμένα επισημάνει το πρόβλημα των λεγόμενων «πάρκων στα χαρτιά», με ανεπαρκή εφαρμογή στην πράξη. Μελέτη που δημοσιεύθηκε πέρυσι από εννέα περιβαλλοντικές οργανώσεις ανέδειξε ότι «μόνο 12 από τις 174 θαλάσσιες περιοχές Natura 2000 διαθέτουν καθεστώς προστασίας», ενώ ακόμη και αυτές είναι αποσπασματικές ή προσωρινές.

Η ελπίδα είναι ότι οι νέες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές θα φέρουν και περιπολίες. «Ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής χρειάζεται περισσότερα σκάφη, περισσότερο προσωπικό, περισσότερες αρμοδιότητες», λέει ο Δενδρινός, προσθέτοντας ότι σήμερα οι φύλακες αναφέρονται στο λιμενικό, «μια διαδικασία χρονοβόρα και αναποτελεσματική».

Στη Φορμίκουλα, ο Gonzalvo φοβάται ότι ο χρόνος τελειώνει. «Αν δεν καταφέρουμε να προστατεύσουμε αυτόν τον κρίσιμο βιότοπο – μια μικρή κουκκίδα στη μέση του Ιονίου – για ένα από τα πιο χαρισματικά και απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά του πλανήτη, τότε υπάρχουν ελάχιστες ελπίδες για οτιδήποτε άλλο θέλουμε να προστατεύσουμε στους ωκεανούς μας».

Αρχική πηγή

Διαβάστε επίσης:

Μεσογειακή φώκια - Ιόνιο : Εδώ και δεκαετίες έχει αποτραβηχτεί σε απομονωμένα σπήλαια, επισημαίνει το "Αρχιπέλαγος"

 Φώτο : Πάνος Δενδρινός