Καθηγητής Διεθνούς Οικονομίας και Ανάπτυξης

Η πρόσφατη εμπορική συμφωνία ΗΠΑ - ΕΕ εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς για το μέλλον της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας. Οι οικονομικές και ενεργειακές δεσμεύσεις ύψους 1,35 τρις δολαρίων υπέρ των ΗΠΑ, σε συνδυασμό με την επιβολή δασμών 15% στα ευρωπαϊκά προϊόντα, μετατρέπουν τη διατλαντική σχέση σε μονόπλευρη εξάρτηση.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση ιδρύθηκε πάνω στις αρχές της συνεργασίας, της προόδου και της αλληλεγγύης μεταξύ ίσων εταίρων. Ήταν το μεγάλο πολιτικό όραμα της μεταπολεμικής περιόδου: να γίνει η Ευρώπη παράγοντας ειρήνης, ευημερίας και ανεξάρτητης γεωπολιτικής ισχύος. Όμως, η πρόσφατη εμπορική συμφωνία με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής μοιάζει να αντιστρέφει βίαια αυτή την ιστορική πορεία.

Με μια σειρά διατάξεων που ευνοούν ανοιχτά τα αμερικανικά συμφέροντα, η ΕΕ δεσμεύεται για ενεργειακές εισαγωγές αξίας 750 δισ. δολαρίων και για επενδύσεις 600 δισ. δολαρίων στην αμερικανική οικονομία. Την ίδια ώρα, τα ευρωπαϊκά προϊόντα εισερχόμενα στις ΗΠΑ θα υπόκεινται σε δασμούς της τάξης του 15%, ενώ τα αμερικανικά προϊόντα θα απολαμβάνουν σχεδόν ανεμπόδιστη πρόσβαση στην ευρωπαϊκή αγορά. Πρόκειται για μια συμφωνία που ανατρέπει τις θεμελιώδεις ισορροπίες του διατλαντικού εμπορίου και εκχωρεί στρατηγική αυτονομία χωρίς ουσιαστικό αντάλλαγμα.

Η Ευρώπη χρηματοδότης της αμερικανικής αδυναμίας

Η συμφωνία επιβάλλει στην ήδη εύθραυστη ευρωπαϊκή οικονομία και πληγωμένη από τον πόλεμο με τη Ρωσία, ρόλο "αιμοδότη" της επίσης προβληματικής αμερικανικής οικονομίας, η οποία παλεύει με υψηλό δημόσιο χρέος, πληθωριστικές πιέσεις και εσωτερικές κοινωνικές εντάσεις. Το ενεργειακό κόστος στην Ευρώπη αυξήθηκε κατακόρυφα μετά τη ρήξη με τη Ρωσία, και η υποχρεωτική στροφή στα αμερικανικά προϊόντα (π.χ. υγροποιημένο φυσικό αέριο LNG) περιορίζει περαιτέρω τη δυνατότητα διαφοροποίησης των πηγών προμήθειας. Οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις χάνουν ανταγωνιστικότητα, ενώ οι ΗΠΑ ενισχύουν τη δική τους βιομηχανία με ευρωπαϊκά κεφάλαια και εξαγωγές.

Πρόκειται για ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος στο οποίο η Ευρώπη χάνει δύο φορές, ως παραγωγός και ως επενδυτής, ενώ η Αμερική κερδίζει και στα δύο πεδία.

Από την αυτονομία στη χειραγώγηση

Το πιο ανησυχητικό όμως στοιχείο της συμφωνίας δεν είναι οικονομικό. Είναι βαθιά πολιτικό και γεωστρατηγικό. Η ΕΕ, αντί να διεκδικήσει ρόλο ισότιμου παίκτη στο παγκόσμιο σύστημα, επιλέγει να ευθυγραμμιστεί, σαν ουραγός, χωρίς αντίσταση με τις ΗΠΑ. Έτσι, χάνεται οριστικά –και με υπογραφή πλέον– η ιδέα μιας Ευρώπης "από τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια", δηλαδή μιας ηπειρωτικής πολιτικής οντότητας που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ Αμερικής και Ασίας.

Η προοπτική για μια ανεξάρτητη ευρωπαϊκή στρατηγική, που θα διασφάλιζε την ειρήνη, την τεχνολογική πρόοδο και την κοινωνική συνοχή, εκχωρείται πλέον σε μια ατλαντική ιεραρχία όπου η Ουάσιγκτον αποφασίζει και οι Βρυξέλλες ακολουθούν. Ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα καθίσταται παρακολούθημα των αμερικανικών στρατηγικών σχεδιασμών.

Αντιστάσεις και προβληματισμοί

Η ανακοίνωση της συμφωνίας δεν πέρασε απαρατήρητη. Πολιτικοί, οικονομικοί και κοινωνικοί φορείς από διάφορα κράτη-μέλη έχουν ήδη εκφράσει έντονες επιφυλάξεις. Στη Γαλλία, κυβερνητικοί κύκλοι έκαναν λόγο για "μονομερείς δεσμεύσεις χωρίς επαρκή ευρωπαϊκό διάλογο", ενώ το κόμμα της Μαρίν Λεπέν χαρακτήρισε τη συμφωνία "ξεπούλημα των εθνικών συμφερόντων στον αμερικανικό ηγεμονισμό". Στη Γερμανία, η ένωση μικρομεσαίων επιχειρήσεων (BVMW) προειδοποίησε ότι "οι δασμοί στις εξαγωγές θα πλήξουν καίρια τη βιομηχανική ραχοκοκαλιά της χώρας".

Στην Ιταλία και την Ισπανία, συνδικάτα και αγροτικοί συνεταιρισμοί βλέπουν με αγωνία τις συνέπειες για την πρωτογενή παραγωγή και την απασχόληση. Ειδικά ο αγροδιατροφικός τομέας αναμένεται να βρεθεί στο στόχαστρο, καθώς οι αμερικανικές εξαγωγές γεωργικών προϊόντων συχνά ενισχύονται με κρατικές επιδοτήσεις και αμφιλεγόμενα πρότυπα ποιότητας.

Από την αμοιβαιότητα στον αυταρχισμό

Η ατλαντική συμμαχία, που για δεκαετίες οικοδομήθηκε πάνω σε αξίες όπως η ελευθερία, η δημοκρατία, η οικονομική αμοιβαιότητα και η κοινή ασφάλεια, μοιάζει πλέον να λειτουργεί στη βάση ενός μοντέλου "διατάζω και εκτελείς". Οι Ηνωμένες Πολιτείες υπαγορεύουν όρους, επιβάλλουν ρυθμίσεις και δασμούς, και η Ευρώπη απαντά με συγκατάβαση, χωρίς σοβαρή διαπραγμάτευση ή συλλογική στρατηγική.

Η ιστορική σχέση που υπήρξε κάποτε αμοιβαία, μετατρέπεται σταδιακά σε σχέση εξάρτησης. Σε μια εποχή γεωπολιτικής ρευστότητας, όπου νέες δυνάμεις αναδύονται και τα παγκόσμια κέντρα ισχύος μετατοπίζονται, η Ευρώπη αντί να ισχυροποιηθεί, επιλέγει να συρρικνωθεί πολιτικά και να ευθυγραμμιστεί χωρίς αντιστάσεις.

Μπορεί η σημερινή ηγεσία να διαφυλάξει το ευρωπαϊκό μέλλον;

Η απάντηση, με τα σημερινά δεδομένα, είναι αρνητική. Η σημερινή ευρωπαϊκή ηγεσία δεν φαίνεται ικανή να υπερασπιστεί τις θεσμικές αξίες, την ανεξαρτησία και την αξιοπρέπεια της Ένωσης. Κυριαρχεί η λογική της διαχείρισης και όχι της στρατηγικής, της υποταγής και όχι της αντίστασης, της γραφειοκρατίας και όχι του οράματος.

Οι λαοί της Ευρώπης, όμως, δικαιούνται και απαιτούν κάτι καλύτερο. Δικαιούνται μια νέα γενιά ηγετών που θα εμπνευστούν από τις ιδρυτικές αξίες της Ένωσης – την πρόοδο, την αλληλεγγύη, την ισότιμη συνεργασία – και θα χαράξουν μια νέα πορεία ανεξαρτησίας και συλλογικής υπερηφάνειας. Μια πορεία που θα αποκαθιστά την Ευρώπη ως γεωπολιτικό υποκείμενο και όχι ως εξαρτώμενο αντικείμενο.

Η Ευρώπη που οραματιστήκαμε δεν είναι μια επαρχία της Δύσης. Είναι ένας πολιτικός και πολιτισμικός κόσμος ολόκληρος, που αξίζει να σταθεί μόνος του – από τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια.